Hormon dışı doğum kontrolü

Çiftler için çok sayıda korunma yönteminin bulunmasına karşılık birçok gebelik plansız bir şekilde oluşmaktadır. Bu nedenle sürekli ve doğru bir şekilde kullanılabilen bir korunma yöntemi seçmek önemlidir.

Doğum kontrol yöntemine karar verirken; yöntemin ne kadar etkili ve uygun olduğunu, ne kadar sürdüğünü, geri dönüştürülebilir olup olmadığını, yan etkilerini, maliyetini ve cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruyuculuğu olup olmadığını düşünmeniz gerekmektedir.

Gebelik önleyici nasıl işlev göstermektedir?
Gebelik önleyici ajanlar bir çok şekilde işlev göstermektedirler. Genellikle hormonal olup olmadığına göre ikiye ayrılırlar. Çoğu hormonal gebelik önleyiciler kadının hormon seviyesini gebelikteki seviyelere getirir. Böylece yumurtalıktan yumurtaların salınmasını engeller. Buna karşın hormonal olmayan gebelik önleyici ajanlar veya araçlar erkeğin sperminin kadının yumurtasıyla birleşmesini engeller.

Bariyerli korunma
Bariyerli gebelik önleyiciler spermlerin rahime ve fallop tüplerine geçmesini engellemektedir. Bu engel kimyasal (spermisit) veya fiziksel (erkek ve kadın kondomları, diyafram, servikal kep, Lea kalkanı, gebelik önleyici sünger) olabilmektedir.

Diyaframlar ve servikal kepler deneyimli bir sağlıkçı tarafından yerleştirilmeli ve ilişkiden sonra 6-8 saat vajinada bırakılmalıdır. Kondomlar ve gebelik önleyici sünger reçete gerektirmemektedir. Bariyer yöntemlerinin yan etkileri yoktur (sizin veya partnerinizin latekse -yapıldığı madde- alerjisi olmadıkça).

Bariyer yöntemi ile korunan çiftlerde değişik oranlarda başarısızlık olmaktadır: % 15 erkek kondomu, % 20 diyafram ve servikal kep, % 32 servikal kep veya sünger. İki bariyer yöntemi beraber kullanıldığında (diyafram ve kondom gibi) % 95 oranında etkili olmaktadır. İlişki esnasında bariyer yöntemi başarısız olursa, kadın acil doğum kontrolü (“morning-after” – Ertesi Gün Hapı) almayı düşünebilir. Bazı bariyerli gebelik önleyiciler aynı zamanda cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı da koruyuculuk sağlamaktadır.

Doğal aile planlaması
Her ay bir kadın yumurtalıktan salınan ve fallop tüplerinde rahime doğru ilerleyen bir yumurta üretmektedir. Yumurta salındığında buna ovülasyon (yumurtlama) adı verilmektedir. Bir kadın sadece yumurtanın yumurtalıktan rahime doğru ilerlediği bu birkaç günlük süre içerisinde gebe kalabilmektedir. Doğal aile planlamasını kullanan çiftler yumurtlamanın olduğu bu dönemi belirleyip bu dönemde ilişkiye girmekten kaçınmaktadırlar.

Yumurtlamanın olup olmadığını belirlemek için çeşitli yollar mevcuttur:

Adet periyotlarını takip etmek – yumurtlama bir sonraki adetten iki hafta önce olmaktadır. Bu nedenle 3-4 adet periyodunu takvim üzerinden takip etmek yumurtlamanın ne zaman olabileceğini hesaplamayı sağlayacaktır.

Her sabah vücut ısısını kaydetmek – bazal vücut ısısı yumurtlama olmadan önce düşüp yumurtlamadan sonra yükselmektedir.

Servikal mukusu gözlemlemek; yumurtlamadan hemen önce daha ince ve daha esnek olmaktadır.

Emzirme – kadınlar emzirirken yumurtlamayabilmektedir. Bu emzirme sıklığına bağlıdır.

Yaygın olarak kullanılan diğer bir doğal aile planlama yöntemi ise geri çekilmedir. Erkek orgazm sırasında geri çekilerek vajina içerisine boşalmaz. Fakat bu yöntemde yüksek oranda başarısızlık mevcuttur.

Doğal aile planlamasının kullanımıyla çiftin bu yöntemi uygulamasındaki bağlı olarak başarısızlık % 2 ila % 25 arasında olmaktadır. Düzensiz adetleri, anormal kanaması, servikal veya vajinal enfeksiyonları olan kadınlar doğal aile planlamasını kullanamazlar çünkü ne zaman yumurtlayacakları tespit edilemez. Belli ilaçlar ve sağlık durumları kadının servikal mukus ve vücut ısısını değiştirebilmektedir. Bu nedenle bu kadınlar doğal aile planlamasını kullanmamalıdırlar.

Rahim içi araçlar
Rahim içi araçlar (RIA), uzun süreli, geri dönüştürülebilir doğum kontrolü için güvenli ve etkilidirler. İki çeşit RIA mevcuttur: biri progestin (bir hormon) içermekte, diğeri bakır içermektedir. Doktor aracı kadının rahimine yerleştirir ve bu 5 (progestin içeren) veya 10 (bakır içeren) yıl kullanılabilmektedir.

RIA ile başarısızlık oranları % 0,1 ila % 0,8 arasındadır. RIA, yumurtanın normal bir şekilde gelişmesini engelleyerek işlev göstermektedir. Aynı zamanda spermler rahime girdiğinde sperm hareketini bozarak yumurtanın döllenme şansını düşürmektedir. RIA aynı zamanda rahim duvarında da değişikliğe neden olarak döllenmiş yumurtanın rahime yerleşmesini engelleyebilmektedir. Yan etkisi RIA’ nın yerleştirilmesinin neden olduğu pelvik enfeksiyon riskinin biraz artmasıdır.

Ameliyat
Kısırlaştırma tüm dünyada en yaygın kullanılan hormonal olmayan doğum kontrol şeklidir. Fakat bu kalıcı bir prosedürdür. Prosedürün tipine bağlı olarak sadece küçük cerrahi kesiler gerektirmektedir. Bununla birlikte bazı kısırlaştırma şekilleri kesi gerektirmemektedir.

Tubal ligasyon (tüplerin bağlanması) fallop tüplerinin bir halka, klips, dikiş ve elektrik akımı kullanılarak iki parçaya ayrılmasıdır. Bu, yumurtanın tüpte ilerlemesini ve spermin yumurtaya ulaşmasını engellemektedir. Kadındaki kısırlaştırma yöntemi hemen çalışmaktadır fakat hepsi değil! Başarısızlık oranı % 1’ den küçüktür. Eğer kadın kısırlaştırmadan sonra gebe kalırsa, % 33’ lük bir tubal dış gebelik (tehlikeli bir durum olan döllenmiş yumurtanın tüpte kalması) riski mevcuttur. Tüplerin bağlanmasının ovaryan kanser riskini düşürebildiğine dair bazı kanıtlar bulunmuştur.

Erkeklerde kısırlaştırma vazektomi adını almaktadır. Ejekülasyondan (boşalma) önce sperm vaz deferens adı verilen tüp boyunca ilerlemektedir. Vazektomide spermlerin salınmasını önlemek için tüpler bağlanır, kesilir, klipslenir veya tıkanır. Başarısızlık oranı % 1’ in altındadır ve oldukça etkili bir işlemdir. Bununla birlikte vazektomi hemen etkili olmamaktadır. Vazektomi yapıldıktan sonra 3 ay boyunca semende sperm kalabilmektedir ve erkekler en az sekiz ejekülasyon veya 12 haftaya kadar başka bir korunma yöntemi kullanmalıdırlar. Vazektomi sonrası testiküler veya prostat kanserinde bir artış olmamaktadır.

Prof. Dr. Ali Rüştü Ergür
Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı